Başhoca Hüseyin Rıfkı Tamani
(D. 1750, Kırım - Ö: 1817, Medine)
Biyografisi
Askerî alanda matematik, geometri ve fiziğe dair telif ve tercüme eserleriyle Batı biliminin Osmanlılara intikalinde öncülük eden Tamânî’nin doğumu ve ilk öğrenimi hakkında bilgi yoktur, ancak yaklaşık 1750 yıllarında doğduğu tahmin edilmektedir. Tamani Kırım’ın Tamân beldesinden olup bilinmeyen bir tarihte İstanbul’a giderek devlet hizmetine girdi. 1795 yılında yeni açılan Mühendishâne-yi Berrî-yi Hümâyun’a ikinci halife olarak tayin edildi. Kendisine aynı yıl Rusya sınırındaki birçok büyük kalenin tamiri işi verildi. 1801’de Mühendishâne hocası Abdurrahman Efendi azledilince yerine Tamânî geçti. 1803’te tersanede yeni yapılan bir havuzdaki suyun tahliyesi için İngiltere’ye buharlı tulumba almaya gönderilince bir süre orada kaldı. Dönüşünde önce Beykoz Kâğıt Fabrikası’nda, daha sonra Tophâne-i Âmire’de çeşitli görevlerde bulundu. 1806’da Mühendishâne’ye başhoca tayin edildi ve bu vazifeyi ölümüne kadar 11 yıl sürdürdü.
Başhocalığı esnasında maddî sıkıntılar çeken Tamânî’nin bu sıkıntıları III. Selim’in tahttan indirilmesinin ardından daha da arttı. 1816’da resmî bir görevle önce Balkanlar’a, oradan da dinî müesseselerin tamiri için Medine’ye gönderildi. Ertesi yıl 1817 yılında bu şehirde vefatının ardından terekesinden çıkan (sahibi olduğu) bazı kitaplar Mühendishâne tarafından satın alındı. Doğu dilleri yanında İngilizce, Fransızca, İtalyanca ve Latince bilen Tamânî’nin geometri alanındaki tercümeleri ve İshak Efendi’nin eserleri sayesinde Osmanlılar, sayılar teorisi, analitik geometri, diferansiyel ve integral hesap gibi modern matematiğin yeni tekniklerinden haberdar oldu. Tamânî, konuların incelenmesinde Avrupa’dan gelen yeni bilgiler yanında eski bilgi birikimini de kullanmıştır. Tercümelerinde kendisine Mühendishâne hocalarından mühtedi Selim Efendi yardım etmiştir. Çoğunlukla ders kitabı mahiyetinde olan eserleri Mühendishâne’de uzun yıllar okutulmuştur.
Eserleri
- Mecmûatü’l-mühendisîn,
- İmtihânü’l-mühendisîn,
- Telhîsü’l-eşkâl fî ma‘rifeti terfîi’l-eskāl fî fenni’l-lağım,
- Logaritma Risâlesi,
- Tercüme-i Usûlü’l-hendese,
- el-Medhal fi’l-coğrâfiye,
- Usûl-i İnşâ-i Tarîk,
- Humbara Cedveli,
- Müsellesât-ı Müsteviye,
- İrtifa Risâl
Hüseyin Rıfkı'nın en önemli çalışmalarından birisi, Usûl-i Hendese'dir (Geometrinin Temelleri); bu eser, İngiliz matematikçisi John Bonnycastle'ın 1789 yılında yayımladığı Öklid'in Elemanlar (Elementler)'ının çağdaşlaştırılmış ve düzeltilmiş bir uyarlamasının çevirisidir.
Zamanın padişahı III. Selim, askeriyenin işine yaramayan bilgilerle meşgul olan âlimleri müderris olarak atamayacağını açıkça beyan edince, Elemanlar’ı çevirmeyi planlayan Tâmâni çareyi Bonnycastle çevirisini Türkçe’ye aktarmakta bulmuştur. John Bonnycastle, bir askeri okulda okutulmak üzere Elemanlar’ın içinden subayların işine yarayacak kısımları ayıklayıp İngilizce’ye çevirmiştir. Uzun yıllar bu çeviri askeri okullarda kullanılmıştır. Bonnycastle çevirisi Elemanların 465 önermesinin yaklaşık 185’ini içerir, yani Bonnycastle Elemanların yaklaşık % 40’ını çevirmiştir. Tâmâni’nin Türkçeye çevirdiği Elemanlar bu çeviridir.
Hüseyin Rıfkı'nın bu çalışmasının Öklid'in Elemanlar'ının ilk Türkçe (Osmanlı Türkçesi) tercümesi olduğu düşünülmektedir.
Kaynakça
- Salim Aydüz, Hüseyin Rıfkı Tamânî, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 2016, Cilt: EK-2, syf: 584-586
- Ali Rıza Tosun, 2007, "Hüseyin Tamani'nin çalışmaları ışığında Öklid geometrisinin Türkiye'ye girişi" başlıklı doktora tezi
- Ali Sinan Sertöz'ün Türk Matematikçileri web sayfası
