Türk Matematik Tarihi Arşivi

Kâmûs-ı Riyâziyyât, Türk bilim tarihinde matematik ve astronomi alanlarında kaleme alınmış ilk ve en kapsamlı ansiklopedik çalışmadır. Salih Zeki Bey tarafından hazırlanan bu eser; matematiksel ve astronomik terimleri sistematik biçimde açıklamak, kavramların tarihî gelişimini Doğu ve Batı kaynaklarını karşılaştırarak göstermek ve ilgili bilim insanlarının biyografilerini sunmak amacıyla yazılmıştır. Eserin temel amacı, dönemin bilimsel terminolojisini standardize etmek ve Salih Zeki'nin "Kâmûs-ı Ulûm ve Fünûn" (Bilimler Ansiklopedisi) hayalinin ilk adımı olarak matematiksel bilimleri kayıt altına almaktır.

Eserin yayım tarihi ve süreci, dönemin koşulları nedeniyle parçalı bir seyir izlemiştir. Toplam dört cilt olarak planlanan eserin sadece birinci cildi, 1898 (Hicri 1315) yılında Karabet Matbaası'nda basılmıştır. "Ab" maddesiyle başlayıp "Silvester'in İfnâ Usûlü" ile biten bu cilt, 852 madde içermektedir. Dönemin ünlü matematikçisi Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa, eserin tashihinde Salih Zeki Bey'e bizzat yardım etmiş, Halide Edip (Adıvar) ise İngilizce kaynakların çevirisinde asistanlık yapmıştır. 1901 (Hicri 1318) yılında Mahmud Bey Matbaası'nda ikinci bir baskı yapılmışsa da devamı gelmemiştir. Salih Zeki'nin vefatından sonra, 1924 yılında Dârülfünun Fen Fakültesi Dekanı Hüsnü Hamid (Sayman) Bey'in gayretleriyle eserin birinci cildi yeniden düzenlenerek "Müellifi: Merhum Salih Zeki" ibaresiyle Devlet Matbaası'nda basılmaya başlanmış, ancak sadece 212 sayfası yayımlanabilmiştir.

Kâmûs-ı Riyâziyyât'ın yayımlanamayan kısımlarına ait el yazması müsveddeler, günümüzde İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde (TY 908-919 numaralarıyla) 12 defter halinde muhafaza edilmektedir. Hüsnü Hamid Bey tarafından tasnif edilen bu müsveddeler toplam 3455 sayfadan oluşmakta ve 2881 madde içermektedir. Defterlerde Salih Zeki'nin kendi el yazısının yanı sıra, Hesâb-ı İhtimâlât, Âsâr-ı Bâkiye ve Henri Poincaré çevirileri gibi diğer eserlerinden kesip yapıştırdığı matbu sayfalar da yer almaktadır.

Kâmûs-ı Riyâziyyât, sadece bir sözlük değil, aynı zamanda karşılaştırmalı bir matematik tarihi incelemesidir. Salih Zeki, Grek, İslam ve Modern Avrupa (özellikle Fransız) bilim geleneklerini sentezleyerek "Münhani-yi Sarmaşıkı" (Cissoid) veya "Şibih-Daire" (İkizkenar Hiperbol) gibi terimlerin Türkçeleşmesine öncülük etmiştir. Eser, Cahit Arf ve Mustafa İnan gibi Cumhuriyet dönemi bilim insanlarının yetişmesinde de ilham kaynağı olmuştur. Hasan Ali Yücel ve Süheyl Ünver gibi isimler, eseri Latin harflerine aktarmak için girişimlerde bulunmuşlarsa da eserin teknik yoğunluğu nedeniyle bu projeler o dönemde tamamlanamamıştır.

Kaynaklar:
1) Alper Atasoy ve Zekeriya Duru, "Kâmûs-ı Riyaziyât Neden Basılmadı? Hüsnü Hamid Sayman’ın Kâmûs-ı Riyaziyât Hakkında Yazdığı Bir Notun Değerlendirilmesi", Dört Öge, Sayı 27, 2025, ss. 59-91.
2) Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi, cilt 1–2, İstanbul: IRCICA.
3) İhsan Fazlıoğlu, “Salih Zeki”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 36.
4) Sevim Tekeli, “Salih Zeki’nin Matematik Tarihine Katkıları”, çeşitli makaleler (Örn. Belleten, Osmanlı Bilimi Araştırmaları).