Türk Matematik Tarihi Arşivi

(Prof.Dr. Feza Günergun'un Matematiksel Bilimlerde İlk Türkçe Dergi: Mebahis-i İlmiye (1867-69) adlı makalesinden alıntılanmıştır.)

Ondokuzuncu yüzyılda Türkiye’de matematik ve fen eğitimin modernleşmesinde, Avrupa dillerinden çeviri-derleme yoluyla hazırlanan Türkçe ders kitaplarının önemli katkısının olduğu bilinmektedir. Yüzyılın ortasından itibaren, İstanbul'da Türkçe veya Fransızca yayımlanmaya başlanan dergiler de, Avrupa’da yayımlanan benzerlerinden aktarmalar yaparak yeni bilgi girişine katkıda bulunmuşlardır.

Mebahis-i İlmiye, belli bir matematik bilgisine sahip kişilerin okuyabileceği, okuyucusunun en azından lise seviyesinde denebilecek matematik bilgisine sahip olmasını gerektiren bir dergidir. Dergide yer alan makalelerin hepsi matematiksel açıklama içerir. Dergi, Osmanlı toplumuna matematikteki yeni teknikleri tanıttığı gibi güneş saatlerinin matematiksel çizimi gibi astronomi bilgisi de isteyen yazılar yanında, matematik temelli uygulamaları (arazi taksimi gibi) açıklayan yazılar da içerir. Matematik problemlerini yayımlanması ve okuyuculardan bunların çözümünü beklemesi, derginin matematik eğitimini yaygınlaştırmayı hedeflediğini gösterir. Okuyucu kitlesinin önemli bir bölümü, yüksek okul öğrencileri ve bu okullarda matematiksel bilimler eğitimi veren hocalardır. Bütün bu özellikleriyle ve bugünkü bilgilerimiz ışığında, Mebahis-i İlmiye, matematiksel bilimlerde Türkiye’de yayımlanan ilk Türkçe dergi olarak nitelendirilebilir.

Mebahis-i İlmiye’nin Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye tarafından yayımlandığı, derginin ilk sayısının kapağında açıkça ifade edilmiştir. Dolayısıyla dergi, dönemin idealist ve milliyetçi aydınların kişisel gayretleriyle 1865 yılında kurulan Cemiyet’in Müslüman halkı eğitme ve aydınlatma projesi çerçevesinde yayına başlamıştır. Cemiyet’in kurucularından Yusuf Ziya Bey (Paşa, 1826-1882), Vidinli Hüseyin Tevfik Bey (Paşa, 1832-1901) ve Ahmet Muhtar Bey (Paşa, 1839- 1919) aynı zamanda, derginin kurucu ve yazar kadrosunu oluşturur. Bu kadro teknik eğitim görmüş askerlerden oluşmaktadır ve yaş ortalaması 35’dir. Cemiyet’in kurulduğu yıl, Yusuf Ziya Bey, Daire-i Askeriye muhasebecisidir. Muhasebe hesaplarında aktif ve pasif tabloları (usul-i muzâafa) Türkiye’de ilk kullanan kişidir. Salih Zeki’ye (1864-1921) göre, Cemiyet’in kuruluşundan iki yıl sonra 1867’de yayına başlayan derginin fikir babası, Yusuf Ziya Bey’dir. 

Yazarların amacı: ekonomik gelişme, diğer bir ifade ile ülkenin kalkınması için gerekli olan bilgi ve beceriyi geliştirmek için (terakki-i hüner ve sanat) bunların temelinde yer alan matematiksel bilimleri, doğa bilimlerini ve çeşitli teknikleri öğretmek. Yazarlar, dergiye rağbet gösterdikleri için teşekkür ettikleri okuyucuları “vatanlarının bilim ve maarifle gelişmesini arzulayan toplum bireyleri” olarak tanımlamışlardır.

Dergi, klasik dönem İslam matematik bilgisi ile ondokuzuncu yüzyıl Fransız matematik dergilerindeki bilgileri buluşturan, bunları okuyucusuna bir arada sunan bir özellik taşımaktadır. Cami duvarlarına hakkedilen ve İslam astronom ve muvakkitlerinin geleneksel ölçüm aletlerinden olan güneş saatlerinin matematik ve astronomi bilgisi gerektiren çizimi, klasik dönem İslam yazarlarının (el-Kereci ve el-Marakeşi) kitaplarından aktarılan problemlerin çözümü, İslam matematikçilerinin sık kullandıkları “hisab el-hataeyn” (çift yanlış hesabının) tekniğinin açıklanması, dergi yazarlarının İslam matematiği konusundaki bilgi ve ilgilerine ve bu ilginin ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı’da sürdürüldüğüne işaret eder. Diğer taraftan Fransızca matematik dergilerinden alınan problemler ve çözümleri, dual aritmetik tekniğinin tanıtan yazı dizisi, Avrupa mekanik kitaplarından çeviri yoluyla hazırlanan yazı dizisi ve bazı geometri ispat ve uygulamalarını içeren yazılar, derginin Avrupa’ya yönelen yüzüdür. 

Mebahis-i İlmiye’deki bazı problem çözümlerinde, Vidinli, çözümü “fünun mecmualarından birinde” gördü ğünü belirtmiş, ancak derginin ismini vermemiştir. Ancak bir çözümün dipnotunda Nouvelles Annales de Mathématiques adlı derginin adının zikredilmiş olması, sözü edilen “fünun mecmualarının” bu dergi olabilece ğini konusunda bize ipucu verdi. Bu derginin 1868 öncesi ciltlerinde yaptığımız araştırma, Vidinli’nin Mebahis’te verdi ği birçok problem çözümü ile bazı yazıların Nouvelles Annales de Mathématiques’ten aktarılmış oldu ğunu gösterdi. Nouvelles Annales de Mathématiques adlı dergi, Fransa’nın elit yöneticilerini, bilim adamlarını, mühendislerini yetiştiren üniversite dışı yüksek okullarından École Polytechnique ve École Normale’in sınavlarına hazırlanan ö ğrenciler için Paris’te 1842 yılında yayımlanmaya başlayan bir dergidir.17 Vidinli’nin elinde bu derginin en azından 1842, 1848, 1853 ve 1857 yıllarına ait ciltlerin bulundu ğunu tahmin ediyoruz. Özellikle 1853 tarihli 12. ciltten önemli ölçüde yararlanmıştır. Bu cildin “Cebirsel Analiz” başlıklı bölümü içinde “Sur les Quaternions de William Hamilton” başlıklı bir makale yer almaktadır. Bilindi ği gibi, Vidinli, Linear Algebra (1882) adlı eserinin önsözünde William Hamilton’dan saygı ile söz eder.

Nouvelles Annales de Mathématiques, cebir, analiz, determinantlar, geometrinin de ğişik dalları, trigonometri, mekanik, fizik, astronomi vb konulardaki yazıları içeren makaleler yanında, çok sayıda problem ve çözümünü de içermektedir. Vidinli, özellikle problem ve çözümleri konusunda Annales’den faydalandığı gibi, Mebahis’in iç düzenini oluştururken de Annales’i örnek aldığına şüphe yoktur. 

Kaynakça:
Günergun, F. "Matematiksel Bilimlerde İlk Türkçe Dergi: Mebahis-i İlmiye (1867-69)". Osmanlı Bilimi Araştırmaları 8 (2007 ): 1-42