Türk Matematik Tarihi Arşivi

(D:31.01.1894 - Ö:28.12.1952)

TMD 75. Yıl Kitapçığı için Özkan Değer tarafından derlenmiştir.

Kerim Erim, 31 Ocak 1894’te İstanbul’da doğdu. Asıl adı Abdülkerim’dir. İlk öğrenimini Halep'te, orta öğrenimini kısmen özel olarak evde ve kısmen de sınavla girdiği Hendese-i Mülkiye'nin ilk sınıflarında yaptı. Yüksek öğrenimini yaptığı Yüksek Mühendis Mektebi'nden 1914'de mezun oldu. 1917’de matematik öğrenimi görmek için kendi imkânları ile Almanya’ya gitti. Önce Berlin Üniversitesi’nde matematik derslerini takip etti. 22 Ağustos 1919'da Erlangen kentindeki Friederich-Alexander Üniversitesi’nde Ernst S. Fischer yönetiminde doktorasını tamamladı ve böylece matematik doktorası yapmış ilk Türk oldu. Kerim Erim’in doktora tez başlığı “Über die Trägheitsformen eines Modulsystems”dir (Modül Sistemlerin Eylemsizlik Formları).  Adolf Hurwitz ve Franz Mertens’in invaryantlar teorisindeki polinom denklemlerin bileşkesi ile ilgili teoremlerine yeni bir kanıt getiren Kerim Erim, eylemsizlik formu (the inertia form-Trägheitsformen) kavramını ilk defa ortaya koymuş oldu. 

Doktora sözlü sınavını verip Almanya’dan döndükten sonra, 6 Kasım 1919 tarihinde Mühendis Mekteb-i Âlisi’ne ‘Nazari hesab’ (Teorik hesap) ve ‘Hendese-i tahliliye’ (Analitik geometri) derslerinin muallimi olarak atandı. Aynı kurumda, 1933 yılına kadar farklı tarihlerde ‘Kozmografya’, ‘Müsellesat’ (Trigonometri), ‘Felsefe-i ilmiye’ (Bilim felsefesi) ve ‘Mihanik’ (Mekanik) dersleri muallimlikleri ile ‘Tamami ve tefazuli hesap’ (İntegral ve diferansiyel hesap) ve ‘Mihanik-i riyazi’ (Matematiksel mekanik) derslerinin muallim muavinliğini üstlendi.

Atatürk’ün direktifleriyle başlayan üniversite reformu çerçevesinde Darülfünûn’da yapılması gerekli düzenlemeleri belirlemek için Cenevre Üniversitesi Pedagoji Kürsüsü başkanı Albert Malche 1932 yılında Türkiye’ye davet edildi ve kendisiyle yapılan mukaveleden sonra Malche, ‘Maarif Vekâleti Islahat Müşaviri’ olmuş ve onun başkanlığında 20 Mayıs 1933’te dört üyeli bir Islahat Heyeti kuruldu. Üyelerden biri Kerim Erim idi. Bu komite, Malche’ın yaklaşık bir yıl önce, 1 Haziran 1932’de hazırladığı ve Darülfünun’a ait gözlemlerini, eleştirilerini ve önerilerini içeren rapor doğrultusunda Darülfünun’u İstanbul Üniversitesi’ne dönüştürme çalışmalarına başlatmıştı. Dönemin Maarif Vekili Reşit Galip, yeni üniversitenin kadrosunda yabancı profesörlerin bulunmasını istemekteydi. Onun bu düşüncesi gerçekleşirken Kerim Erim her aşamada devrede olmuştu. Hitler zulmünden kaçan profesörlerin hangi şartlarda Türkiye’ye gelecekleri ve çalışacakları konusunu görüşmek üzere İsviçre’den Türkiye’ye gelen ‘Notgemeinschaft deutscher Wissenschaftler im Ausland’ın (Yurtdışındaki Alman Bilim Adamları Yardımlaşma Derneği) kurucusu ve başkanı Dr. Philipp Schwartz’ı Kerim Erim karşılamış ve Üniversite Reformu’nun ayrıntılarını kendisine aktarmıştı. 

Kerim Erim’in doktora öğrencisi Asım Özkan, 1933 Üniversite Reformu sırasında yükseköğretimde matematik eğitimi ve Fen Fakültesi hakkında tüm yetkinin Kerim Erim’de olduğunu belirterek etkin görevini vurgulamıştır. Reform çerçevesinde Ağustos 1933’te Türkiye’ye gelen ünlü matematikçi Richard Courant, Maarif Vekâleti’ne yazdığı 15 Ağustos 1933 tarihli raporunda, Kerim Erim’den övgü ile söz ederek, onu “yeniden kuruluşun çekirdeği” olarak kabul nitelemiştir.

Kerim Erim, 1 Ağustos 1933’te atandığı Fen Fakültesi dekanlığından, Reşit Galip’in Maarif Vekilliğinden istifasının (13 Ağustos 1933) ardından ayrılmış ise de, Matematik Enstitüsü’nün boş kadrolarının doldurulması ve matematik eğitiminin düzenlenmesinde onun gayretleri vardır. Darülfünûnun tasfiyesinden sonra oluşan ve 1934’te kesinleşen kadroda profesör olarak Ali Yar, Kerim Erim, William Prager, Richard von Mises ve Hilda Geiringer bulunmaktaydı. Avrupa’da matematik dalında lisans eğitimi görmüş olan ve doçent kadrosuna atanan Ferruh Şemin, Cahit Arf ve Ratip Berker, yabancı öğretim üyelerinin yardımcıları olarak görev almışlardı. Kerim Erim, bu akademik ortam içinde Fen Fakültesi’nde ‘Tamâmî ve tefâzulî hesâb’ (İntegral ve diferansiyel hesap) ve ‘Yüksek riyazi tahlil’ (İleri matematiksel analiz) derslerini verdi. Erim, İstanbul Üniversitesi’ndeki görev yükü sebebiyle Yüksek Mühendis Mektebi’ndeki birçok dersini bırakmış ise de, ‘Hendese-i tahliliye’ (Analitik geometri) ve ‘Riyaziyyat-ı âliye tatbikatı’ (İleri matematik uygulaması) derslerini vermeyi sürdürmüştür. 1939 yılında Richard von Mises’in İstanbul’dan ayrılmasının ardından Erim, Matematik Enstitüsü direktörlüğünü üstlendi. 1942-1943 ders yılının açılış dersini "Zaman ve Mekân" konusu üzerine verdi.  

1940'lardan itibaren, Türk matematikçilerin özgün araştırmaları uluslararası kongrelerde ve yayınlarda boy göstermeye başlamış, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası uluslararası 86 derginin değişim programında yer almıştı. 1952 yılına gelindiğinde, Matematik Enstitüsü dünyanın önemli matematik merkezlerinden biri konumundaydı. Bu gelişmeyi sağlayan önemli etkenlerden biri, Kerim Erim ve çalışmalarıdır. Kerim Erim, dünya matematikçileri ile sürekli iletişim halinde oldu. Matematikteki yenilikleri ve fikirleri sürekli olarak takip edip tanıttı, öğrencilerini ve çevresindekileri matematiğe yaklaştırdı. 1933 Atatürk Üniversite Reformu, Türkiye’de matematikçi yetiştirmek adına, Kerim Erim için önemli bir fırsat oldu.

Kerim Erim uzun yıllar boyunca hem Yüksek Mühendis Mektebi'nde hem de İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi'nde aynı anda çalıştı. Ancak 1946 Üniversiteler Kanunu, öğretim üyelerinin iki üniversitede birden çalışmasını yasakladığından, Kerim Erim, İstanbul Teknik Üniversitesi’ndeki görevini bıraktı. 1948-50 dönemi için Fen Fakültesi dekanlığına seçilen Erim, 1952 yılındaki vefatına kadar, 19 yıl boyunca çalışmalarını İstanbul Üniversitesi’nde sürdürdü.

Uluslararası Teorik ve Uygulamalı Mekanik Cemiyeti’nin (International Union of Theoretical and Applied Mechanics/IUTAM) 1926’da Zürih (İsviçre), 1930’da Stockholm (İsveç), 1938 yılında Cambridge (ABD) ve 1946’da Paris’te (Fransa) düzenlediği Uluslararası Mekanik Kongrelerine katıldı.  Uluslararası bilim topluluğu ile olan ilişkilerinden de yararlanarak, 1930’da İsveç’te yapılan kongre dönüşünde Berlin’de Einstein ile görüştü. Yurda döndükten sonra da bu söyleşiyi, “Einstein ile Bir Saat” başlığı altında Mühendis Mektebi Mecmuası‘nın Kasım 1930 tarihli 42. sayısında yayınladı. Kerim Erim, 1948’de kurulan Türk Matematik Derneği’nin ve 1950’de kurulan Türk Fizik Derneği’nin kurucu üyesidir.

Kerim Erim, Türk matematikçilerin çalışmalarını sunabilecekleri olumlu bir ortam oluşturmak, dünya ile aynı seviyede araştırmalar yapmış olduklarını göstermek amacıyla Sekizinci Uluslararası Teorik ve Uygulamalı Mekanik Kongresi’ni 20-28 Ağustos 1952 tarihlerinde İstanbul’da düzenledi. Kongreyi düzenleme kararı 1948 yılında Londra’da toplanan yedinci kongrede alındı. İstanbul’daki kongreye 616 bilim insanı katıldı. 141 katılımcı ile en yüksek katılımı sağlayan ülke ABD’dir. Türkiye, on altısı bildirili olmak üzere toplam 105 katılımcısıyla ikinci ülkedir. Bu etkinlik, Tosun Terzioğlu tarafından Cumhuriyet kurulduktan sonra o yıla kadar yapılan en önemli bilimsel toplantılardan biri olarak değerlendirilmiştir. Dünyanın en önemli bilim insanlarını bir araya getiren bu kongrenin hazırlıklarını Kerim Erim 1948’den itibaren bizzat yürütmüştü. Çalışmalarının yoğunluğu ve şeker hastası olması sebebiyle Kongre’den bir ay önce kalp krizi geçirdi. Buna rağmen, kongreyi sağlığının elverdiği ölçüde izledi. Açılışı için hazırladığı konuşmasını Cahit Arf okudu. Kapanış konuşmasını ise bizzat kendisi yaptı.

Uluslararası kongreler dışında, Kerim Erim Türkiye’deki bilimsel toplantılara da sık sık katıldı. Bunlar arasında en önemlileri, Türkçe matematik terimlerinin belirlendiği Türk Dil Kurultayları oldu. Kerim Erim, 26 Eylül-5 Ekim 1932 tarihleri arasında düzenlenen Birinci Türk Dili Kurultayı’na Riyazi İlimler İhtisas Bölüğü üyesi olarak katıldı. Darülfünûn ve Yüksek Mühendis Mektebi matematikçileri ile İstanbul, İzmir ve Ankara Erkek Liselerinin matematik öğretmenleri bölüğün üyelerini oluşturmaktaydı. Bu ekibin yaptığı çalışmalar 1934 yılında yayınlandı. Ekip, çalışmalarında hesap, geometri, cebir, trigonometri alanlarının terimlerinden okul dersleri için gerekli olan 566 terimin Öz Türkçe karşılıklarını belirlemiş ve teklif haline getirmiştir. Terimler Osmanlıca, Türkçe ve Fransızca olarak üç dilde alfabetik sıra ile verilmiştir. Çalışmalar İkinci Dil Kurultayında beğenilmiş olup, yeni terimlerin birçoğu günümüzde de kullanılmaktadır. Kerim Erim, matematik terimleri konusunda çalışmalarına devam etmek için 1937’de, Ankara’daki Dilişleri Encümeni’nin toplantılarına Cumhurbaşkanlığı tarafından davet edildi. O yıllar, bilim terimleri konusunda yoğun çalışma ve yayınların yapıldığı yıllardı. 1937 yılında Atatürk’ün yeni terimlerle yazdığı “Geometri” kitabı yayınlandı. Atatürk’ün emriyle yeni terimlerin kullanıldığı yeni ders kitaplarının basılmasıyla, 1938 yılından itibaren yeni matematik terimleri ders kitaplarında yer almaya başladı.

Ord.Prof.Dr. Kerim Erim, 28 Aralık 1952’de İstanbul’da vefat etti ve Edirnekapı Şehitliğine defnedildi. Vefatından 25 yıl sonra 1977 yılında temel bilimler dalında TÜBİTAK Hizmet Ödülüne layık görüldü. 

Kerim Erim’in Danışmanlığını Yaptığı Doktora Öğrencileri
Ferruh Şemin, İstanbul Üniversitesi, 1944
Mahmut Tanrıkulu, İstanbul Üniversitesi, 1945
Feyyaz Gürsan, İstanbul Üniversitesi, 1946
Suzan Kahramaner, İstanbul Üniversitesi, 1949
Mehmet Oğuztöreli, İstanbul Üniversitesi, 1949
Asım Özkan, İstanbul Üniversitesi, 1949
Halil Yüksel, İstanbul Üniversitesi, 1949.

Makaleleri
Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası’nda yayınlanan makaleleri
[1] Muadelâtı Tamamiye ve Tatbikleri, Sayı 2 (Temmuz 1927) 62-66; Sayı 6 (II. Teşrin 1927) 186-195.
[2] Nazari Fizike Ait Konferanslar, Sayı 39 (Ağustos 1930) 1-8; Sayı 41 (I. Teşrin 1930) 9-16; Sayı 42, 17-32, II. Teşrin 1930; Sayı 43 (I. Kanun 1930) 33-48; Sayı 44 (II. Kanun 1931) 49-56; Sayı 45 (Şubat 1931) 57-64; Sayı 46 (Mart 1931) 65-80; Sayı 47 (Nisan 1931) 81-96; Sayı 48 (Mayıs 1931) 97-112; Sayı 49/50 (Haziran-Temmuz 1931) 113-128; Sayı 53 (I. Teşrin 1931) 129-144; Sayı 54 (II. Teşrin 1931) 145-152; Sayı 55 (I.Kanun 1931) 153-176; Sayı 56 (II. Kanun 1932) 177-192; Sayı 57 (Şubat 1932) 193-208; Sayı 58 (Mart 1932) 209-224; Sayı 59/60 (Nisan Mayıs 1932) 225-232.
[3] Riyaziye ve Tatbikatının Mahiyetine Dair, Sayı 41 (I. Teşrin 1930) 489-494.
[4] Fizik Kanunlarının Mahiyeti ve Hesabı İhtimalat Esasları, Sayı 42 (II. Teşrin 1930) 551-558.
[5] Einstein ile Bir Saat, Sayı 42 (II. Teşrin 1930) 608-613.
[6] Matematik Esasatına Dair, Sayı 48 (Mayıs 1931) 975-979.
[7] Muadelatın Hallinde Pratik Usuller - Prof. V. Mises’in Notlarından, Sayı 48 (Mayıs 1931) 1008-1023.
[8] Fizik Konferansları, Sayı 61/62 (Temmuz 1932) 232-248; Sayı 63/64 (Eylül 1932) 249-272; Sayı 65/66 (II. Teşrin 1932) 273-296; Sayı 67/68 (II. Kanun 1933) 297-312
[9] Yirminci Asır Bidayetindeki Riyaziye ve David Hilbert, Sayı 61/62 (Temmuz 1932) 482-490; Sayı 63/64 (Eylül 1932) 512-519; Sayı 65/66 (II. Teşrin 1932) 594-600.
[10] Cümleler Nazariyesinde Müstenid Hendese, Sayı 67/68 (II. Kanun 1933) 601-607; Sayı 69/72, 664-671, Mayıs 1933.
İ.Ü. Fen Fakültesi Mecmuası’nda yayınlanan makaleleri
[11] Ueber eine neue Definition des mehrdimensionalen Stieltjesschen Integrals. (German) Rev. Fac. Sci. Univ. Istanbul 4 (1939), 167–182.
[12] Über eine neue Definition des mehrdimensionalen Stieltjesschen Integrals. II. (German) Rev. Fac. Sci. Univ. Istanbul (A) 6 (1941), 12–17
[13] Über die Darstellung mehrfacher Integrale. (German) Rev. Fac. Sci. Univ. Istanbul (A) 5 (1941), 191–214.
[14] Die höheren Differentialelemente einer Regelflaeche und einer Raumkurve. (German) Rev. Fac. Sci. Univ. Istanbul (A) 10 (1945), 1–24.
[15] Über beschränkte Funktionen, die in vorgeschriebenen n Punkten gleiche Werte annehmen. (German) Rev. Fac. Sci. Univ. Istanbul (A) 12 (1947), 237–254.
[16] Ein algebraisches Theorem. (German) Recueil de mémoires commémorant la pose de la première pierre des Nouveaux Instituts de la Faculté des Sciences, pp. 33–38, Université d'Istanbul, Faculté des Sciences, Istanbul, 1948.

Diğer dergilerde yayınlanan makaleleri
[17] Einstein Nazariyesinin Esasat-ı İlmiyesi (I, II), Fen Alemi, Sayı 1, Kanun-i Sani 1341 (Ocak 1925), s.7-9; Sayı 2, Şubat 1341(1925), s.27-30.
[17] Einstein Nazariyesinin Esasat-ı İlmiyesi, Einstein’dan Evvelki Mekân ve Zaman Mefhumları, Fen Alemi, Sayı 3, Mart 1341 (1925), s.52-55.
[19] Einstein Nazariyesinin Esasatı: Zamana ve Mekana Ait Bazı Mülahazalar, Fen Alemi, Sayı 13, Kanun-i Sani (Ocak) 1926, s.225-227.
[20] Hilbert ve Geometrinin Temelleri, İstanbul Yüksek Mühendis Okulu Dergisi, II, 2 (1944).
[21] Sur le principe de Saint-Venant. (French) Proc. Seventh Internat. Congress Appl. Mech., v. 1, pp. 28–32. publisher unknown, 1948,
[22] Stieltjessche Integrale. (German) Rend. Circ. Mat. Palermo (2) 1 (1952), 332–342 (1953).
[23] The foundations of mathematics. Pakistan J. Sci. 4 (1952), 139–143. 

Kitapları
[1] Nazari Hesap, Kısım 1, Nafıa Vekaleti Mühendis Mektebi Kütüphanesi sayı 1, Yüksek Mühendis Mektebi Matbaası, İstanbul 1931, XII+398 s.
[2] Mihanik, B:2, Nafıa Vekaleti Mühendis Mektebi Kütüphanesi sayı 17, Yüksek Mühendis Mektebi Basımevi,
İstanbul, 1934, VII+449 s.
[3] Sümer Riyaziyesinin Esas ve Mahiyetine Ait Rapor, İkinci Türk Tarih Kongresi, Ebüzziya Basımevi, İstanbul 1937, 35 s.
[4] Analiz Dersleri, Diferansiyel ve İntegral Hesap, Kısım 1, İ.Ü. Neşr. s.107, Şirketi Müretibbiye Basımevi, İstanbul, 1940, XII+416s; İ.Ü. Neşr. s.107, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul, 1949, XIV+459s.
[5] Dış Alem Meselesi (Matematik Bakımından), CHP Konferansları Serisi kitap 14, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1940, 11-20s.
[6] Tanzimat ve Müspet İlimler: Riyaziye, Tanzimatın Yüzüncü Yıldönümü adlı kitaptan ayrı baskı, Maarif Basımevi, İstanbul, 1940, 9-15s.
[7] Matematik ve Realite, İstanbul 1942, 11 s.

Kongrelerde sunulan bildiriler
[1] Über die Trägheitsformen eines Modulsystems, Atti del Congresso Internazionale dei Matematici, 1928 [Uluslararası Matematik Kongresi Bildirileri; K.Erim’in burada sunduğu bildiri doktora teziyle aynı başlığı taşımaktadır]
[2] Sur le principe de Saint-Venant, 7ème Congrès International de Mécanique Théorique et Appliquée, Londra, 1948.
[3] Some remarks on elastic-plastic Trusses (en coolaboration avec H. Yüksel) 8ème Congrès International de Mécanique Théorique et Appliquée, İstanbul 1952.
[4] Stieltjessche Integrale, Rendiconti del Circolo Math. Di Palermo, 1952.

Çevirileri
[1] Planck, Max, La Nature de la Lumiére. Blanchard Yayınevi, Paris 1927. (Das Weses des Lichtes adlı eserin Mehmet Refik Fenmen’le birlikte Almanca’dan Fransızca’ya yapılan tercümesi).
[2] Civita, Levi, “Elastikî Sistemlerin Dinamik Cehdine Dair,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 26/27 (Temmuz-Ağustos 1929) 33-44; Sayı 28 (Eylül, 1929) 100-112.
[3] Love, A.E.H., “Riyazi Elastikiyet Nazariyesine Ait Tarihi Mütaleat,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 29 (I.Teşrin 1929) 121-129; Sayı 30 (II.Teşrin 1929) 183-190; Sayı 31 (I.Kanun 1929) 211-215; Sayı 32 (II.Kanun 1930) 248-252; Sayı 33/34 (Şubat-Mart 1930) 267-268.
[4] Pöschl, Theodor, “Elastikiyet Nazariyesinin Metot ve Meseleleri,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 37/38 (Haziran-Temmuz 1930) 365-375.
[5] Civita, Levi, “Mayi Mevceleri, Kanallarda İntişar,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 45 (Şubat, 1931) 784-794; Sayı 46 (Mart 1931) 844-860.
[6] Mises, R. V. “Klasik Kontinuum Mihanikinin Şimdiye Kadarki Faraziyelerine Dair,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 52 (Eylül 1931) 163-173.
[7] Robert, D’Adhemar Vte, “Devreden Bir Merminin Raks Hareketinin Mütalaası, Muhrikinin Aşağı İnen Kısmındaki Muvazenet,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 54 (II. Teşrin 1931) 277-281; Sayı 55 (I. Kanun 1931) 336-348.
[8] Blaschke, Wilhelm, Diferensiyel Geometri Dersleri, 1.cilt, 3. basımdan çeviri, İst. Üni. Yay. No: 433, Şirketi Müretibbiye Matbaası, İstanbul 1949, 399s.

Kaynaklar: 
1) Meltem Akbaş, “Einstein’ın Görelilik Teorisini Türkiye'ye Tanıtanlar (I): Mehmed Refik Fenmen ve Kerim Erim”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Cilt / Vol.IV, Sayı / Nr.2, İstanbul 2003, s.29-59 içinde 49-52.
2) Zekeriya Duru, "Kerim Erim’in Akademik Yaşamı ve Matematik Çalışmaları". Osmanlı Bilimi Araştırmaları 20 (2019 ): 47-91
3) MathSciNet