Türk Matematik Tarihi Arşivi

Emine Nakibe Topuz Uzgören 1911 yılında İstanbul’da doğdu. Babası Mehmet Haşmet Bey, annesi Fatma Ferihan Hanım’dır. Ortaöğrenimini Kumkapı’daki St. Jeanne D’arc Fransız Okulu’nda, lise öğrenimini ise 1932 yılında Amerikan Kız Koleji’nde tamamladı. Fransızca ve İngilizce bilen Nakibe Topuz (Uzgören), yükseköğrenimini 1933 Üniversite Reformu ile yeniden yapılandırılan İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik Bölümü’nde yaptı ve 1936 yılında buradan mezun oldu. 

Mezuniyetinin ardından Ali Yar’ın yönetimindeki "Umumi Riyaziyat ve Yüksek Cebir Kürsüsü"ne asistan olarak atandı. Bir yıl sonra, dönemin dünyaca ünlü matematikçisi Richard von Mises’in başında olduğu "Riyazi Mihanik ve Yüksek Hendese Kürsüsü"ne geçti. Mises’in desteğiyle, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi tarafından etüt ve staj için yurt dışına gönderilen ilk araştırma görevlisi oldu. 1937-1939 yılları arasında ABD’de Michigan Üniversitesi’nde Arthur Copeland ile çalışarak yüksek lisans derecesini aldı. Türkiye’ye döndükten sonra akademik görevlerinin yanı sıra, 1941 yılında Robert Kolej Yüksek Okulu’nda (Mühendislik Bölümü) saat ücretli olarak matematik dersleri vermeye başladı. Uzgören, Robert Kolej tarihinde mühendislere ders veren ilk kadın matematikçi olmuştur.

1947 yılında doktora yapmak üzere Harvard Üniversitesi’ne gönderildi ve burada o sırada Harvard’da bulunan eski hocası Richard von Mises ile çalışma fırsatı buldu. Yeterlilik sınavlarını başarıyla vermesine rağmen, yasal süre kısıtlamaları (1946 Üniversite Kanunu) nedeniyle tezini tamamlayamadan 1949’da Türkiye’ye dönmek zorunda kaldı. 1949 yılında Amiral Fuat Uzgören ile evlendi.

İstanbul Üniversitesi’nde "kalkülatör" kadrosunda çalışırken doktora tezini tamamladı. Yasal bir süre engeli (asistanlık süresinin dolması) nedeniyle akademik kadrosu düşmüştü. Ancak üniversite, onun gibi değerli bir ismi kaybetmek istemediği için, onu yasal olarak uygun olan "Kalkülatör" kadrosuna geçirerek bünyesinde tutmuştur. O dönemde (1940-1950'ler) bilimsel araştırmalar, balistik hesaplar, astronomik veriler veya istatistiksel analizler için çok karmaşık matematiksel işlemlerin yapılması gerekiyordu. Elektronik bilgisayarlar olmadığı için bu işlemleri; logaritma cetvelleri, sürgülü hesap cetvelleri veya kollu mekanik hesap makineleri (Facit gibi) kullanarak elle yapan kişilere "Kalkülatör" denirdi.

30 Eylül 1953 tarihinde, resmi danışmanlığını Cahit Arf’ın yaptığı, ancak bilimsel altyapısı Richard von Mises ve Hilda Geiringer ile oluşturulan "Bir Nümunenin Ekstrem Değerlerinin Dağılımının Asimptotik İnkişafı" başlıklı tezi savundu. Bu çalışma, Türkiye'de istatistik alanında yapılan ilk doktora tezi olarak kabul edilmektedir.

Uzgören’in doktora tezinden türetilen ve uç değerlerin dağılımını inceleyen çalışması, 1954 yılında Richard von Mises’in 70. yaşı için hazırlanan "Studies in Mathematics and Mechanics" adlı uluslararası seçkide yayımlandı. Literatürde "Uzgören Asimptotik Yaklaşımı" veya "Uzgören Teoremi" olarak anılan bu formülasyon, yayınlanmasından yarım asır sonra modern teknolojide uygulama alanı buldu. 2005 yılında M. Sharif ve B. Hassibi, kablosuz iletişim ağlarında (MIMO sistemleri) veri kapasitesini artırma üzerine yaptıkları çalışmada, Uzgören’in 1954 tarihli formülünün çok başarılı kestirimler sağladığını ortaya koydular. Bu tarihten sonra çalışma, sinyal işleme alanında çok sayıda atıf aldı.

1954-1961 yılları arasında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde, ardından Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi’nde görev yaptı. 1957-1958 yıllarında Rockefeller bursuyla tekrar ABD’ye giderek Kuzey Carolina ve Stanford üniversitelerinde araştırmalar yaptı. 1966’da Mali Matematik Doçenti, 1968’de Profesör unvanını aldı. Sosyal bilimler öğrencileri için hazırladığı "Genel Matematik ve İktisatta Uygulaması" (1967) adlı eseri, alanında Türkiye’deki ilk telif kitaplardan biridir.

Prof. Dr. Emine Nakibe Uzgören, 29 Kasım 2006 Çarşamba günü İstanbul’da vefat etti. Cenazesi Erenköy Galippaşa Camii’nde kılınan namazın ardından Zincirlikuyu Aile Mezarlığı’na defnedildi.

Kaynaklar:
1) Alp Eden, Gürol Irzık,2024, "Nakibe Topuz Uzgören: Matematiğe Adanmış bir Ömür", sarkac.org