Türk Matematik Tarihi Arşivi

Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa, Osmanlı’nın Avrupa’dan çeşitli yollarla bilim aktarma politikasını yoğun olarak uyguladığı on dokuzuncu yüzyılda yaşamış bir matematikçi-bürokrattır. Osmanlı Devleti’ne hem yurt içinde hem de yurt dışında önemli görevlerde bulunarak hizmet etmiş ve bunun yanında iyi bir matematikçi olmasından dolayı döneminde riyazi-yi şehir (meşhur matematikçi) olarak tanınmıştır.

Hüseyin Tevfik’in öğrenim hayatı Vidin’de başlamıştır. O zamanlar, adet olduğu üzere, ilköğrenimini bitirdikten sonra rüştiyeye girmiş; burada dil bilgisi, güzel yazı yazma, temel aritmetik ve geometri derslerini görmüştür. 15-16 yaşlarında Vidin’den ayrılarak İstanbul’da bulunan teyzesi Hatice Hanım’ın yanına gelmiştir. Bir süre sonra resim yapma merakından dolayı bu becerisine uygun bir eğitimi nerede alabileceğini araştırmıştır. Aldığı tavsiyeler üzerine, Mühendishane-i Berri-i Hümayun’un o zamanlar yeni açılmış olan “resim sınıfı”na kaydolmuştur. Resim derslerinde geçen teknik terimleri anlamakta güçlük çektiğini hocasına söylemesi üzerine, hocası kendisine Maçka’daki askeri idadiye gitmesini tavsiye etmiştir. Bu tavsiye üzerine Maçka’daki idadiye giden Hüseyin Tevfik, burada sadece resim dersi gören bir sınıfın da olduğunu görmüş ve bu sınıfta derslere başlamıştır.

Kısa bir süre sonra okuldaki bir subay kendisine, sadece resim dersiyle yetinmemesi, diğer konuları da öğrenmesi yönünde tavsiyede bulunmuş ve bunun üzerine Hüseyin Tevfik hiç vakit kaybetmeden idadinin birinci sınıfına kaydolmuştur. Maçka’daki askeri idadiyi bitirdikten sonra Taşkışla’daki Mekteb-i Harbiye’ye başlayan Hüseyin Tevfik burada matematik öğrenmek için çok gayret göstermiştir. Hüseyin Tevfik’in bu gayret ve becerisini fark eden Mekteb-i Harbiye’deki matematik hocası Tahir Bey olmuştur. Tahir Bey, 1835’te İngiltere’ye öğrenim için gönderilen Mühendishane mezunlarındandır. Hüseyin Tevfik, öğrencilik yıllarında, Tahir Bey’e muavinlik yapmış, Mekteb-i Harbiye’nin erkân-ı harp sınıfına geçtikten sonra da bazı günler hocasının derslerine vekâlet etmiştir. 1859 senesinde erkân-ı harbiye mülazımı (teğmen) olan Hüseyin Tevfik,  860’ta ise erkân-ı harbiye yüzbaşısı olarak mektepten mezun olmuştur.

1863 yılında kolağası olan Hüseyin Tevfik, 1860’lı yıllarda Mekteb-i Harbiye’de cebir muallimliği ve erkân-ı harbiye sınıflarında ise muallim muavinliği yapmıştır. Haftada iki gün de Kasımpaşa Mekteb-i Rüştiyesi’nde Fenn-i hisab dersleri vermiştir. Bir süre sonra, askeri ataşe olarak Paris’e gönderilmiştir. Bu görevinin yanı sıra, Paris’te bulunan Mekteb-i Osmani’de müdür yardımcılığı da yapmıştır. Yaklaşık iki sene süren bu görevlerinin ardından İstanbul’a dönmüş ve Mekteb-i İdadi’de ulum-ı riyaziye (matematik) ve Mekteb-i Fünun-ı Harbiye’de hikmet-i tabiiye (fizik) öğretmenliği yapmıştır. 1867’de ise Darülfünun’da hesap (aritmetik) ve heyet (astronomi) derslerine girmiştir. Hüseyin Tevfik, Mekteb-i Harbiye’de yukarıdakilerden başka cebr-i âlâ (yüksek cebir), hendese-i tahliliye (analitik geometri), hesab-ı tefazuli ve temami (diferansiyel ve integral hesap), mihanik (mekanik) ve heyet (astronomi) derslerini de vermiştir. Bunun yanında 1867 tarihinde Simkeşhane’de esnaf çıraklarına, Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye faaliyetleri çerçevesinde hesap (aritmetik) anlatmıştır. Hüseyin Tevfik’in, Yusuf Ziya [Bey] (1826-1882) ve Ahmet Muhtar [Paşa] (1839-1919) ile birlikte kurdukları bu cemiyet, daha sonra Darüşşafaka’ya dönüşerek varlığını günümüze kadar sürdürmüştür.

Amerika’da bulunan Providence Tool şirketiyle silah alımı kontratı yapmış olan Osmanlı Devleti, silahların üretim sürecini denetlemek için Hüseyin Tevfik’in idaresindeki bir ekibi 1872 senesinde Amerika’ya göndermiştir. Hüseyin Tevfik’in görevi, satın alınacak tüfeklerin imalatına nezaret etmek ve teslim şartlarına uyup uymadıklarını kontrol etmektir. Hüseyin Tevfik, Amerika’da iken 1874 senesinde mirliva rütbesine yükseltilmiş, ardından kısa bir süreliğine İstanbul’a gelmiş ve birkaç ay sonra yeniden Amerika’ya dönmüştür. Amerika’da kaldığı süre boyunca şehrin ileri gelenleriyle de iyi ilişkiler kurmuş olan Hüseyin Tevfik, 5 Şubat 1878 tarihinde Rhode Island TarihCemiyeti’nde “A Few Facts on Mohammedanism” isimli bir tebliğ sunmuş ve ardından, 2 Nisan 1878’de adı geçen cemiyete üye seçilmiştir.

Hüseyin Tevfik, Amerika’da bulunduğu sırada, 1878’de ferikliğe yükseltilmiş ve ardından Ağustos 1878’de Mühendishane-i Berrî-i Hümayun Nezareti’ne atanmıştır. Bu göreve tayin olduğunda henüz Amerika’da bulunduğundan yerine Hacı Hüseyin Paşa (?-1911) vekâlet etmiştir. 1878’de İstanbul’a dönen Hüseyin Tevfik, Mühendishane’deki nezaret görevini Hacı Hüseyin Paşa’dan devralmıştır. 1880’de Tophane-i Amire Meclisi Riyaseti’ne getirilmiş ve ek olarak da Umur- ı Nafia Komisyonu’nda üye olarak bulunmuştur. 1880’de Maliye Nezareti’ne tayin edilmiş ve 1881’de bu görevinden alınmış ise de, Umur-ı Nafia Komisyonu üyeliği devam etmiştir. 1882’de Tophane-i Amire Fabrikaları Müfettişliğine getirilmiş ve ardından 1883’de Amerika’ya Orta Elçi olarak gönderilmiştir. 1886’ya kadar Vaşington’da Orta Elçilik görevini sürdüren Hüseyin Tevfik, aynı senenin Kasım ayında Ticaret Nezareti’ne tayin olmuş ve kısa bir süre sonra Amerika’dan ayrılarak İstanbul’a dönmüştür. 1887’de, Teftiş-i Askeri Komisyonu üyesi olarak gördüğümüz Hüseyin Tevfik, bu görevine ek olarak, Mauser tüfeklerinin muayenesi için Almanya’ya giden komisyona da başkanlık yapmıştır. İki sene kadar Almanya’da görev yapan Hüseyin Tevfik, 1889’da bu görevinden ayrılmıştır.

1891’de Ticaret ve Nafia Nezareti’ne tayin edilmiş ve 1895’e kadar bu görevde kalmıştır. 1896’da Divan-ı Muhasebat Riyaseti’ne ve ardından 1897’de ikinci defa Maliye Nezareti’ne getirilmiştir. Bu görevinde iken bir süre Rüsumat Emaneti’ne vekâlet etmiştir. Maliye Nazırlığı 1898’e kadar sürmüştür. 1900’da ise Hicaz Şimendiferi Komisyonu’nda ve rıhtımlarla ilgili komisyonda üye olarak bulunmuştur.

16 Haziran 1901’de İstanbul’da vefat etmiştir. Kabri, Eyüp Beybaba Sokağı’nda annesi ile kızının kabirlerinin yanındadır.

Eserleri
1) Zeyl-i Usul-i Cebir (1288/1871-72): Hüseyin Tevfik'in, Mekteb-i Fünun-ı Harbiye'de kurmay sınıflarında okutulan, fenn-i taksim-i arazi (jeodezi/yer ölçümü), heyet (astronomi) dersleri ve ilm-i makine (mekanik) derslerinin iyi bir şekilde anlaşılabilmesi için temel cebir bilgisinin yeterli olmadığını düşünerek hazırladığı eseridir. Eserde faiz hesabı, türev, seriler, cebirsel denklem çözümleri detaylı bir biçimde anlatılmaktadır.
2) Fenn-i Makine (1874-75): Mekteb-i Fünun-i Harbiye'nin Erkan-ı Harbiye sınıflarının birinci senesi için hazırlanmıştır. Eserde basit makineler, hareket, kuvvet, iş, güç, buharla çalışan makineler, vs. anlatılmaktadır.
3) Yeni Ölçülerin Menafi ve İstimaline Dair Bir Risale (1881-82): Dönemin yeni ölçülere geçiş sürecine uyumu kolaylaştırmak için hazırlanmıştır. Eski ve yeni ölçü birimleri arasındaki çevrimlerden bahseder.
4) Linear Algebra (1882; 1892): (Matematik tarihçisi Gert Schubring'e göre) Çarpma işlemini 2 ve 3 boyuttaki doğrulara genelleştirmek, yani bir çeşit "vektör kalkülüs"ü oluşturmak amacıyla hazırlanmış bir eserdir.
5) A Lecture Giving A Few Facts on Mohammedanism (1878): Üye olduğu Rhode Island Tarih Cemiyeti'nde yaptığı konuşmanın metnidir. Bir kısım yabancı yayınların Türkiye ve İslam hakkında yanlış bilgiler verdiklerini ve önyargıyla yazıldıklarını düşünen Hüseyin Tevfik, tebliğ boyunca bu önyargıları kırmaya çalışmaktadır.
6) Mebahis-i İlmiye (1867-69) dergisindeki yazıları:
- Bir Zamanlar Ulema-i Arabın Malumları Olan Havass-ı Adaddan Bir Mesele: Meşhur matematikçi Kerecî'nin (953-1029) 1'den n'ye kadar tamsayıların küplerinin toplamının, 1'den n'ye kadar tamsayıların toplamının karesine eşit olması ile ilgili yapmış olduğu geometrik ispat hakkındadır.
- Bakırcılık ve Demirciliğe Dair Bir Mesele: Maşrapa, kova ve buhar kazanları gibi silindirik şekle sahip kapların yapılmasıyla ilgili bir ekstremum problemini ortaya koymaktadır.
- Hesaba Dair Mesele: Bir halka oluşturacak biçimde dizilmiş olan belirli sayıda kişinin her birine bir miktar para verilir. Herkes kendisine verilen paranın belirli bir kısmını sağındakine verecektir. Tüm kişiler arasındaki para alış-verişi bittikten sonra herkesin sahip olduğu miktarın eşitlenmesi için kimin ne kadar para vermesi gerektiğini bulmak istenmektedir.
- Mahsusat ve Gayr-i Mahsusat: Hüseyin Tevfik'in matematik dışı yazılarındandır. Bilimsel düşüncenin önemi vurgulanır.
- Hesab-ı Müsenna: İngiliz matematikçi/mühendis Oliver Byrne'in (1810-1890) 1863 tarihli Dual Arithmetic isimli kitabından yararlanılarak hazırlanmıştır. Ancak irrasyonel sayıların yaklaşık değerleri ve denklemlerin yaklaşık kök değerlerinin bulunması için geliştirilen bu yöntem dönemin matematikçileri tarafından kabul görmemiştir.
- Arıların Peteklerinin Müseddesü'ş-şekl Olmasının Sebeb ve Hikmetine Dairdir: Arıların peteklerinin altıgen olmasının matematiksel açıklaması üzerinedir.
- Arsa Taksimi: İlk olarak üçgen, dörtgen ve benzer geometrik şekillere sahip arazilerin verilen özel durumlara göre parçalanmasından bahsedilen makalenin devamında ise bir eğrinin altında kalan alanın değerinin yaklaşık olarak nasıl bulunacağı anlatılmaktadır.
- Fenn-i Makine: Fenn-i makine kitabının bir bölümünü içermektedir.
- Mesele: Ayakta Metanetle Durmak İçin Acaba Ayakları Ne Vechile Vaz Etmekte Ziyade Faide Vardır?: Ayakta dik bir şekilde dururken, vücudun rahat etmesi için ayakların nasıl bir pozisyonda tutulması gerektiği matematiksel olarak incelenmektedir.
- Fenn-i Muvazene-i Miyah Usulü ile Bir Dairenin Mesaha-yı Sathiyesini Tayin: Bir silindir ve küp yardımıyla bir dairenin alanını bulmak üzerinedir.
- Sanayinin Muhtaç Olduğu Ulum: Bazı meslek erbabının hangi bilimlerden ne ölçüde bilmesi gerektiğinden bahsedilir.
- Fenn-i Makineden Dülgerliğe Dair Bazı Mebahis: Dülgerlerin bilmesi gereken kuvvetler konusu anlatılmaktadır.
- Logx ve Kavs-i Mümas x'in Müştaklarına ve Bunların Silsileye Tevsilerine Dair Ruhban Sınıfından Mösyö Sufle'nin Haşiyesi: Logaritma ve arktanjant fonksiyonlarının türevlerinin nasıl alınacağı ve bu fonksiyonların seri açılımları üzerinedir.
- Şibh-i Münharifin Bir Hassası: Yamuğun kenar ve köşegenleri arasındaki ilişki ile ilgili bir teorem ve bu teoremin ispatı üzerinedir.
- Hataeyn Tarikine Dair Haşiye: Birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerin köklerini, yüksek mertebeden denklemler içinse yaklaşık kök değerlerini veren bir yöntem üzerinedir.

Kaynaklar:
1) Tezer, Cem. “Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa.
2) Çeçen, Kazım (yay. haz.). Hüseyin Tevfik Paşa ve “Linear Algebra”. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi, 1988.
3) Polat, Atilla. “Son Dönem Osmanlı Matematikçi-Bürokratı Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın Hayatı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 20, 1 (2019): 16-46.
4) Feza Günergun. “Matematiksel Bilimlerde İlk Türkçe Dergi: Mebahis-i İlmiye (1867-69).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 8, 2 (2007): 1-42.